کتابخانه ها در قرون باستان (قبل از میلاد مسیح تا 500 میلادی)

اولین تمدن های انسانی در دره های حاصلخیز بین النهرین یعنی در جلگه های حدفاصل دو رودخانه دجله و فرات که به آن سرزمین رافدین نیز می گویند شکل گرفت. (مزینانی ، 1379 ، 92)

کتابخانه های سومریان

از خرابه های شهرهای باستانی سومریان چنین برمی آید که سومریان در حدود 2700 سال پیش از میلاد کتابخانه های شخصی ، مذهبی و دولتی بر پا کرده بودند، مشهور است که کتابخانه « تلو» مجموعه ای متجاوز از 30000 لوحه گلین داشته است ، تمدن سومریان از 3500 سال پیش از میلاد پا گرفت و در عهد طلایی « اور » شکوفا شد .

مورخان سومری ثبت تاریخ جاری و باز سازی داستان گذشته شان را آغاز کردند . کهن ترین نظام نگارش شناخته شده « خط میخی » است و اعتبار سومری ها به سبب ابداع این خط و خدمت بزرگ آنها به بشریت است.

برای نوشتن از قلم فلزی و تیزی ( به شکل میخ ) استفاده می کردند و بر موادی چون گل نرم، عاج یا چوب می نوشتند. برای این منظور کاتبانی تربیت شده وجود داشتند و پس از نوشتن گل نرم را می پختند تا سخت شود قطعات گل پخته به صورت لوحه ، نخستین کتابهایی است که تا کنون کشف کرده اند . چون لوحه هایی ابزار ثبت اطلاعات تجاری ، آثار مذهبی شامل دعا ها ، مناسک، علائم جادویی، افسانه های مقدس و حکایات و روایات قومی و ملی بودند.

می بینیم که برای این لوحه ادبیات ، اندیشه های اجتماعی، سیاسی و فلسفی خود را حفظ کرده اند و در میان مواد حفاری شده از خرابه های شهرهای باستانی سومری لوحه هایی وجود دارد که قطعات ادبی هزاران سال کهنتر از ایلیاد در آنها نقش بسته است.

سومریان کهنترین ادبیات شناخته شده انسان را تدوین کردند.( موکهر جی،1375،81)

از تمامی متونی که بر گل یا مواد مناسب نگاشته است و تاکنون به دست آمده در میابییم که 95 در صد این متون به امر بازرگانی ، اداری و حقوقی ارتباط دارند .

فرهنگ سومری برای مدتی بیش از 1500 سال یعنی از نیمه هزاره چهارم تا آغاز هزاره دوم پیش از میلاد بر سرزمین« رافدین» سیطره داشت. در ازای این تاریخ ، نویسندگان سومری توانستند شمار بسیاری از متون را در مو ضوعات مختلف و در نسخه های متعدد به نگارش در آورند . برخی از افسانه های رایج مانند داستان « دلاور ناکام گیلگمشن » در نسخ های فراوان و روایت های گوناگون به جا مانده است .(استیپچویچ،1373،26) .

سومریان این گل نوشته ها را در معابد یا کاخهای سلطنتی یا مدارس حفظ می کردند.( استیپچویچ، 1373، 27)

در حقیقت سومریان نخستین کسانی بودند که این دستاوردها را به این هدف روشن یعنی حفظ آن برای نسلهای آینده ثبت کردند. به عبارت دیگر سومریا ن کسانی بودند که به کتاب نقشی اختصاص دادند که تا به امروز با آن در ارتباط است . بدین معنا که دستاوردهای فرهنگی و فناوری انسان را پاس دارد و پاسخگوی اهداف قانونی و آموزشی و دیگر نیازهای روزانه او باشد.( استیپچویچ ، 1373، 29).

کتابخانه بابلیان

پس از سومریان به تمدن بابلیان می رسیم . بابلیان نوشتن خط میخی و همه دانشهای ریاضی و ستاره شناسی و غیره را از سومریان آموختند . کتابخانه هایی در معابد و قصرها وجود داشتند و یکی از مهمترین و بهترین نمونه های آنها کتابخانه « بورسیپا » بود که یکی از شاخصترین کتابخانه های عصر باستان بود. از مهمترین آثار باقیمانده از تمدن بابلیان می توان « قانون حمورابی» را نام برد.آنان را دوستان کتابت می خواندند.( استیپچویچ ،1373،31-30)

کتابخانه آشوریان

پادشاهی آشوریان همزمان با فرمانروایی بابلیان بود و مشهور است که کتابداری به منزله یک پیشه به آن دوران باز می گردد.

در تاریخ کتابخانه برای نخستین بار در کتابخانه نینوا به فهرست برمی خوریم آشوربانیپال که از 668 تا 626پیش از میلاد زیست نخستین مفسر کار کتابداری در نظر گرفته می شود. آشوربانیپال رل باید به حق "کتابدار-پادشاه"باستانی تاریخ تمدن نامید. پس از مرگ آشوربانیپال، کتابخانه به حیات خود ادامه داد تا اینکه در سال 612 پیش از میلاد سلطان "میدی کیازاس" نینوا را تخریب کرد و بعد از آن شهر تجدید بنا شد. اگر سهم سومریان در تمدن بشر اختراع خط و نگارش و سهم بابلیان قانون بود،عطیه آشوریان به آیندگان کتابخانه سازماندهی شده به شمار می رود.(مزینانی ، 1379 ،95-94)

کتابخانه های مصر

تمدن مصر باستان همزمان با تمدن های سومریان، بابلیان و آشوریان و در انتهای بخش دیگر هلال حاصلخیز شکوفا شد. اما مصریان از نظر شکل کتاب و مواد نوشتنی با آنها تفاوت داشتند.ماده  نوشتنی آن ها پاپیروس بود و از قلم مو مانندی با استفاده از جوهر های مشکی و قرمز به منزله ی ابزارهای نگارش استفاده می کردند. کتابخانه های بی شماری از نوع شخصی، معبدی و بایگانی های دولتی داشت. طومارهای پاپیروسی دارای نشانه های شناسایی بود که دررف ها گذاشته و نگهداری می شد. می گویند کتابخانه های بزرگی در گیزه یا غزه و تبز یا تب وجود داشته که به رامسس دوم نسبت می دهند.(مزینانی،1379،97-96)

مصریان خود کتاب را چنان بزرگ می داشتند که گویی آن را می پرستیدند . برای مثال در یکی از متون دیدگاه ژرفی را پیرامون ارزش در سخن نگارش یافته می خوانیم :« انسان می میرد و جنازه او به خاک تبدیل می شود و همه همروزگاران او چهره در نقاب خاک می کشند و این کتاب است که یاد او را از زبانی به زبان دیگر انتقال می دهد . نگارش سودمند تر از یک خانه ساخته شده با یک صومعه در غرب یا از یک قلعه شکست ناپذیر یا یک بت در یک معبد است.»

طومارهای پاپیروس معمولا در کوزه دهان گشاد ( خم) گلی یا استوانه های فلزی دارای نشانه های شناسایی نگهداری میشد. قدیمی ترین کتاب مصری و مشهور ترین کتاب عالم به نام « پاپیروس پرس» که قبل از سال ۲۸۸۰ پیش از میلاد به نگارش در آمد ، اکنون در کتابخانه ملی پاریس نگهداری می شود.در پرتو آب و هوای بسیار مناسب مصر ، بسیاری از طومارهای پاپیروس بویژه در گورستانها و بقایای معابد و حتی در خانه های شخصی محفوظ مانده است. کتاب نگارش یافته به ورق پاپیروس در مصر شکل طومار داشت.

به نظر میرسد تنها نوشته هایی که به تعداد فراوان در مصر استنساخ می شد و به معرض فروش می آمد مرده نامه ها بود . مرده نامه عبارت بوده است از مجموعه هایی با متون مختلف که به سحر و جادو مربوط می شد و از آنها انتظار می رفته است که آسایش مدفون را در گور تامین نماید.

زیباترین نمونه های این مرده نامه ها به نقاشیهای رنگارنگی زینت یافته بود که مناظری از زندگی انسان مدفون شده را در گور نشان می داد . بسیاری اوقات گفته می شود که این مرده نامه ها کهن ترین نگاشته های مصور در جهان هستند . این مرده نامه ها از سوی کاهنان نوشته می شد. آنها در نسخه هایی که برای فروش در بازار فراهم می آوردند جایی را خالی می گذاشتند تا در آن نام شخص متوفا را بنویسد. نسبت مرده نامه به کل کتابها در مصر۹۵% بود. ( جهانتاب ،کتابخانه های آشوریان و مصریان ،10/7/1389،www.findfa.com/14152 )

کتابخانه های یونان

وجه مشخصه دوره فرهنگی یونان شکل رفیع و عالی ادبیات آن بود که به عنوان عصر کلاسیک با عصر طلایی تمدن یونان به آن اشاره شده است. دوره ظهور کتاب و کتابخانه در یونان به 2000 سال قبل از میلاد می رسد. در این دوره یونانیان برای نگارش از برگ و پوست درخت استفاده می کردند. در زمان یونان هلنیستی (از مرگ اسکندر ذر 323 قبل از میلاد تا غلبه رومیها) از پوست آهو و گوساله یعنی پارشمن استفاده می شد. آریستول اولین کسی بود که در یونان کتابخانه تاسیس کرد و میتوان آن را اولین کتابخانه به مفهوم نسبی آن در یونان قدیم دانست.  اما بزرگترین کتابخانه در تمدن یونان اسکندریه در مصر بود. دومین کتابخانه سراپیوم بود که در معبد سراپیس قرار داشت. کتابخانه های مهم یونان پرگاموم بود که به سبب حمایت از ادب و هنر مشهور گردید و تولید کتاب در سطح بسیار وسیعی انجام می گرفت. در مجموع در یونان قدیم کتابخانه ها به طور عمده از نوع خصوصی، سلطنتی و دولتی بودند. از ویژگی های فرهنگی یونانیان اختراع الفبا بود، در واقع فنیقیها حروف بی صدا را ارائه و سپس یونانی ها حروف صدادار را به آن اضافه کردند بنابراین یونانی ها با تکامل نظام الفبایی فنیقیها در واقع اولین قومی بودند که الفبا به معنای واقعی را ابداع کردند. تمامی نظام های الفبایی کنونی اروپا از الفبای یونانی مشتق شده اند. ی.نانی ها در ادبیات نیز شکل رفیع و عالی داشتند که به عنوان عصر کلاسیک یا عصر طلایی تمدن به آن اشاره شده است. آثار ادبی سوفوکل، پوریپید، هرودت و فلسفه ی سقراط به این تعلق دارند.(مزینانی،1379،99-97)

کتابخانه اسکندریه

شاید بتوان بزرگترین دستاورد تاریخی کتابخانه دوران باستان را تاسیس کتابخانه اسکندریه مصر دانست . میان کتابخانه ها ی نینوا و اسکندریه شباهتهای قابل ملاحضه ای وجود دارد ، هر دو نهادهایی با ویژگی جهانی بودند که شاهزادگان حاکم آنها را بنیاد نهادند هر چند اختلافات زیادی میان مواد نوشتنی و شکل کتاب آنها به چشم می خورد . در نینوا لوحه های گلی و در اسکندریه طومارهای پاپیروس وجود داشت و چهار قرن میان بر پایی آنها فاصله بود .

سابقه تشکیل کتابخانه اسکندریه به زمانی بر می گردد که اسکندر بر مصر تسلط یافت و دستور داد تا در کنار رود نیل شهری بزرگ به نام اسکندریه ایجاد کنند ، به دلیل علاقه فراوان وی به کتاب و هنر، بسیاری از عالمان و دانشمندان در آنجا جمع شدند . پس از مرگ اسکندر بطلمیوس اول جانشین وی شد و دستور داد تا بزرگترین کتابخانه آن زمان در اسکندریه ساخته شود در آنجا دو کتابخانه به وجود آمد اولی در ناحیه ای به نام« موزه» که حدود200 هزار طومار پاپیروس داشت به عنوان بخش اساسی آکادمی دانشمندان و با حمایت بطلمیوس اول ساخته شد. مشهور است که هر کشتی ای که در بندر اسکندریه لنگر می انداخت کتابهای داخل آن را به کتابخانه برده و پس از استنساخ از روی آن به داخل گشتی بر گردانده می شد. در هنگام حمله و تسلط رومیها ، این کتابخانه حدود 700 هزار طومار پاپیروس داشت که از سراسر جهان گردآوری وبه زبانهای مصری ، لاتین و دیگر زبانها نوشته شده بودند- دومین کتابخانه در اسکندریه در ناحیه« سراپیوم » که بطلمیوس سوم آن را ایجاد کرده بود در معبد« سراپیس» قرار داشت که در حدود100 هزار طومار پاپیروس داشت.( مزینانی، ،1379،98) .

از زمان سقوط اسکندریه تا کنون از نظر اندازه چنین مجموعه ای حتی در فرهنگ غربی یا در دوره فرهنگی هم تکرار نشده است . کتابخانه های اسکندریه نظر مردان مشهور تاریخ را به خود جلب نمودند . در میان کتابداران آن می توان از« دمتریوس، زنودوتوس، اراتوستن، آپولونیوس، کالیما خوس» و بلند مرتبگان دیگر را نام برد.

روشن است که کتابداران اسکندریه دانشوران بزرگی بودند و کتابداری کار فرعی آنها به شمار می آمد . آنها به گرد آوری کتابها و منابع اصیل می پرداختند ، آنها را فهرست نویسی می کردند و به تهیه « کتابشناسی ها» دست می زدند. همچنین ویرایش کتابها ، ترجمه آنها، نوشتن ادبیات و آثار خود و سرپرستی مرکز کتابت را نیز بر عهده داشتند . به قولی در تاریخ کتابداری زمانی بود که کتابداران از بیشترین حرمت و احترام بر خوردار بودند . افرادی بسیار مقتدر و متولیان آموزش به شمار می آمدند. برای مشاهده اوج این دوران باید به عزت اسکندریه باستان اندیشید.( موکهرجی ،1375،84) .

یکی از قدیممیترین گزارشهای مدون درباره خط مشی کتابخانه ها مربوط به کتابخانه اسکندریه، بزرگترین کتابخانه روزگار باستان، است.(تامپسون،1366،9)

کتابخانه موزه را 47 سال قبل از میلاد مسیح « ژولیوس سزار» رومی به آتش کشید. کتابخانه سراپیوم نیز تحت سلطه « تئو دوسیوس کبیر» 395 سال بعد از میلاد که بسیاری از معابد بت پرستان را ریشه کن کرد از بین رفت. به هر حال آنچه از کتابخانه های اسکندریه باقی مانده بود پس از فتح مصر به وسیله مسلمانان به طور کلی ازبین رفت.( مزینانی،1379، 99) .

کتابخانه های روم

تحقیقات اخیر نشان می دهد که فرهنگ امپراطوری روم تنها تداوم و انکشاف پیشتر فرهنگ یونان بود. رومیها مانند یونانیها برای نوشتن از پاپیروس،پوست آهو و گوساله و نظیر آن استفاده می کردند.بنابر"زندگی مردان نامی پلوتارک"کتابخانه لوکولوس مشهورترین کتابخانه آن دوران بود.(موکهرجی،1375،87)

کتابخانه های عمومی در زمان امپراطوری روم باستان تاسیس شد. ژولیوس سزار تاسیس این گونه کتابخانه را در پایتخت امپراطوری خود تصویب کرده بود، گرچه خود او پیش از آنکه این طرح اجرا شود در گذشت. اما در سال 39 ق.م. نخستین کتابخانه توسط آسی نیوس پولیون در معبد حریه ساخته شد. در عهد امپراطور آگوستوس در روم دو کتابخانه بزرگ دیگر تاسیس شد: کتابخانه پالاتین در سال 28ق.م. وکتابخانه اکتاوین منسوب به اکتاوی خواهر امپراطور در میدان الهه مارس ساخته شد. کتابخانه پالاتین در 190 و اکتاوین در سال 80 از میان رفت. امپراطور آگوستوس در سالخوردگی جلسات ستاد را در پالاتین تشکیل می داد.(راسخ نیا، 1380 ،46)

کتابخانه رسمی ایبله

کتابخانه ایبله کهنترین کتابخانه ای است که تاکنون در خاورمیانه کشف شده است. این کتابخانه در تل مردیخ، در 55 کیلومتری جنوب غربی شهر حلب در سوریه است.در سالهای 1964 و 1974 کارشناسان دانشگاه رم بقایای کاخ بزرگ سلطنتی که دربردارنده بخش خاص کتاب بود کشف کردند و از آن محل هفده هزار گل نوشته که به خط میخی و زبان محلی ایبلی نگارش یافته بود خارج کردند.

این کاخ در 2550 سال قبل از میلاد در نتیجه حریقی،در جریان حمله سلطان آکادی نارام سین از بین رفت و دیگر بازسازی نشد. دانشمندان عناصر کافی برای ترسیم دوباره کاخ سلطنتی را تقریبا بدست آوردند.در آن کاخ اطاقی یافتند با مساحت 12 متر و آثاری از کنده های چوبی قفسه ها که سنگ نوشته های سنگینی به آن نهاده می شد همچنان باقی بود. جعبه ها به صورت افقی و پر از گل نوشته های سنگینی که بدان تکیه داشتند به چشم می خورد.از این گل نوشته ها حدود هزار قفسه  خوانده شده است.بخش بیشتر گل نوشته ها حاوی متون اداری، قانونی و حکومتی است. معاهده های بازرگانی، دفاتر ثبت نامه های تاریخی، سرودها، آثار ادبی، لغتنامه های ایبلی وسومری. این لوح های گلین بر حسب موضوع سازماندهی شده است.(راسخ نیا، 1380، 17-18)

کتابخانه های هند باستان

با شکل گیری نیازهای آموزشی در دانشگاه های هند کتابخانه به وجود آمد که میتوان کتابخانه های دانشگاه نالاندا و تاکسیلا را نام برد.شکل مواد در کتابخانه دانشگاه نالاندا نسخ خطی بر برگ های خرما بود که در روپوشی پارچه ای و ضخیم و در رف های سنگی یا آجری نگهداری می کردند.(مزینانی،1379،101)

کتابخانه های چین باستان

کهن ترین کتابخانه به دوران امپراطوری سلسله "چو" باز می گردد که کتابداران آن، "لائوتسه" فیلسوف مشهور سده هفتم قبل از میلاد بوده است. افرادی را به کتابخانه های شخصی و معابد گسیل می دادند تا پس از نسخه برداری یک نسخه از آن را در کتابخانه های مرکزی امپراطور قرار دهند که این امر نشان میدهد که کتابخانه مرکزی بزرگی در قصر امپراطور وجود داشته است. (مزینانی،1379،102)

کتابخانه های کهن اسلام

نخستین کتابخانه ها در جهان اسلام در مساجد پدید آمدند، زیرا مساجد گذشته از ان که مکانی مقدس برای عبادت بودند، برای آموزش و ایجاد حلقه های درسی و بحث نیز محل مناسبی تلقی می شدند.(رجبی،1381،26) و چندان فراوان بودند که به سختی می توان مسجد یا بنیاد علمی ای فاقد کتابخانه پیدا کرد. بدین سان گروه های مختلفی از گونه گون لایه های اجتماعی از این فراهم شده بهره می گرفتند.(فرشاد،1365،61) این سنت از زمان پیامبر اسلام(ص) جاري بود. پس از آغاز جریان تالیف و تصنیف در جهان اسلام ،مولفان مسلمان آثار خود را براي استفاده عموم،وقف مساجد میکردند. بدین ترتیب در مساجد، گذشته از قرآن که به وفور در دسترس همگان قرارداشت، کتابهاي حدیث، تفسیر، سیره، فقه ، و کلام که مورد استفاده طلاب بود نیز نگهداري میشد.(رجبی، 1381 ، 26 ) و نیز"کمتر مدرسهاي در عراق، خراسان و سوریه و مصر پیدامی شد که کتابخانه نداشته باشد. به سختی میتوان تک مدرسهاي بیمجموعه کتابخانه یافت. ارزش آن کتابخانه به توانمندي مالی خود مدرسه بستگی داشت".(فرشاد، 1365 ، 62) در مقایسه با بسیاري از مراکز فرهنگی جهان اسلام، بغداد نه یک شهر قدیمی بل شهر نو بنیادي است که در سده هشتم میلادي ساخته شد. مسلمانان، خود، بغداد را در مرکز قلمرو پهناور خویش، و دقیقا در کرانه فرات که محل تقاطع راههاي بازرگانی بود و اقیانوس هند را به دریاي مدیترانه پیوند میداد، بنا کردند. به دلیل سیاست حکیمانه خاندان عباسی و موقعیت مناسب جغرافیایی بغداد، این شهر سریعاً به صورت مهمترین مرکز سیاسی و فرهنگی جهان اسلام و پرجمعیت ترین شهر جهان حدود یک و نیم میلیون نفر) در آمد. از آغاز سده نهم میلادي تا سقوط بغداد به دست مغولها در سال 1258 م، تولید کتاب در این شهر به گونه اي بی مانند در آن زمان رشد کرد.(لوبون، ،1358 ،ج 3، 504) خلفا شخصاً به کتاب شور و علاقه نشان میدادند و بدان اهتمام میورزیدند؛ چه دانشمندان را به فراگیري علوم و نویسندگان را به نوشتن کتاب تشویق میکردند.آنان همچنین به گردآوري، ترجمه وبررسی آثار نویسندگان کهن یونان بشدت تشویق مینمودند. این چنین بود که شمار فراوانی از نسخه برداران، مترجمان، صحافان، کتاب آرایان و دانشوران در تولید کتاب و ترجمه و نشر متون گوناگون مشارکت ورزیدند. کوشش هاي اینان در راه گردآوري کتابهاي نویسندگان کلاسیک یونان جایگاه مهمی دارد؛ زیرا به برکت ترجمه هاي سوري و دیگر ترجمه ها که در پایان عصر کهن و آغاز عصر میانه انجام پذیرفت، شمار زیادي از این کتابها به دست ما رسید. بغداد تنها آثار نویسندگان باستانی یونانی را فراهم نمی آورد، بلکه نوشته هاي نویسندگان کشورهاي مجاور، مانند هند و سایر جاها، نیز به این شهر می رسید.در چنین شرایطی طبیعی بود که خیلی زود ابتدا کتابخانه هاي شخصی و سپس کتابخانه هاي کاخها، خلفا، خاندان وزرا و دانشمندان که از خلفا تقلید میکردند، پا به عرصه وجود گذارند. افزون بر این، در مسجدهاي جامع و مدارس دینی نیز کتابخانه ها روز به روز فزونی گرفتند.  (استیپچویچ، 1373،278-277)

اما نخستین حرکت جدي براي ایجاد کتابخانه در جهان اسلام را باید به مأمون عباسی نسبت داد بیت الحکمه را هارون الرشید وبه گفته ای مأمون در بغداد و به تقلید از جندی شاپور برپا ساخت.در این مرکز مهم فرهنگی کتابهاي فلسفی و علمی به عربی ترجمه میشد. بیت الحکمه، کتابخانه اي وسیع و مهم نیز داشت که کتابهاي فراوانی از زبانهاي سریانی، رومی، پهلوي، و هندي در آن یافت میشد.( زرینکوب ،1363،437) رصدخانه هاي بغداد و دمشق نیزظاهرا به همین بیت الحکمه تعلق داشتند. در این رصدخانه ها منجمان به تألیف زیج هاي جدید و تصحیح زیج هاي کهن مشغول بودند.(رجبی، 1381،25( در سده هاي دوم و سوم هجري قمري،در سرتاسر جهان اسلام 34 بیمارستان مجهز وجود داشت که هر کدام در یکی از شهرهاي بزرگ قرارداشت و برخی نیز مجهز به کتابخانه بودند.(زیباکلام،1373،226) پس از مأمون و با شروع سختگیري هاي متوکل، از رونق بیت الحکمه و کتابخانه آن کاسته شد.(زرین کوب، 437 ،1363)

همچون کتابخانه اسکندریه و دیگر کتابخانههاي قدیمی، در کتابخانههاي بزرگ بغداد نیز دانشمندان و افراد تحصیل کرده گرد می آمدند و در موضوعات مختلف علمی مباحثه و به متون ادبی گوش فرا می دادند. در بغداد همچنین، براي اداره این کتابخانه ها افراد تحصیلکرده برخوردار از موقعیت بالاي اجتماعی تعیین میشدند.(استیپچویچ، 1373،278)

در جهان اسلام تنها بغداد نبود که کتابخانه داشت، بلکه در شهرهایی چون سمرقند، حلب، موصل، دمشق و ... نیز کتابخانه هاي بزرگ و فراوانی به وجود آمدند. نویسندگان مسلمان اطلاعات زیادي از این کتابخانه ها براي ما بر جاي گذاشته اند؛ مثلا طبیب و فیلسوف معروف، ابن سینا زندگینامه خود کتابخانه خاندان سامانی در بخارا را وصف می کند.(استیپچویچ،1373،280) با همه این احوال،کتابخانه هایی که در مصر دایر شدند از کلیه کتابخانه هاي جهان اسلام عظیم تر و با اهمیت تر بودند. درقاهره فاطمیان در زمینه پیشرفت فرهنگی همان نقش مثبتی را ایفا کردند که عباسیان در بغداد. پیش از به قدرت رسیدن خاندان فاطمی در مصر، مسلمانان توجهی به نگارش و کتاب و کتابخانه نشان نمی دادند. در سالهاي بعد این افسانه شکل گرفت که مسلمانان، هنگام فتح اسکندریهدر سال 642 م، بقایاي کتابخانه معروف آن را سوزاندند. بر پایه این افسانه حمام هاي اسکندریه مدت چهار ماه سوخت مایه خود را از کتابهاي این کتابخانه تأمین می کردند، اما امروز در این که مسلمانان بقایاي اسکندریه را سوزانده اند بحق شک و تردید میشود.(استیپچویچ،1373،281)

مسلمانان، به دنبال فتح ایران در سال 637 م، با کتابهاي فراوان و شمار زیادي دانشمند و شاعر و افراد تأثیر پذیرفته از فرهنگ باستان و از همه مهم تر با تشکیلات آماده فعالیت نظام مند علمی وفرهنگی)کتابخانه ها، مراکز اسناد وآکادمی ها( روبرو شدند، این خود موجب گشت که دستاوردهاي آن روزگار فرهنگ ایرانی را که در بسیاري از زمینه ها عقب مانده بود، به آسانی بپذیرد و از همانجا آن را پیش برند. (میلانی، 1378 ، 14)

کتاب در اسلام

 کتاب در اسلام، اما خود داستان دیگري دارد:  آغاز پیام وحیانی با فرمانِ خواندن، سوگند خوردن به قلمکه نمادي است براي نوشتن ،فراخوانِ مکرر به تعلیم و تعلم، پافشاري بر کتابت، رویکرد گسترده پیروان آیین اسلام به فراگیري خواندن و نوشتن، همه و همه نمودهایی از این گذشته درخشان و تابان است. به اینها باید مصحف نویسی را نیز افزود که خود فصلی است پردامنه و در خور پژوهشی مستقل؛ اهتمام ویژه مسلمانان به قرآن، آنان را واداشته است تا ظریف ترین و دقیق ترین آرایه ها را در نگارش و تزیین این کتاب آسمانی به کار گیرند، و افزون بر خلق هزاران نسخه بسیار نفیس، نقطه عطفی را در تاریخ کتاب آرایی رقم زنند و فنون نسخه نویسی و نسخه آرایی را به دیگران بیاموزند.(استیپچویچ،1373،16) گردآورندگان خصوصی بزرگترین انگیزه و عامل براي تولید کتاب بودند، هر چند کتابخانه هاي سلطنتیو بعدها کتابخانه هاي کالج ها نیز تقاضاي زیادي را مطرح کردند. بسیاري از دانشمندان معتقد به اصالت انسان، استادان صرف و نحو، فرهنگ و لغتنامه نویسان، زبان شناسان، مورخین، شرح حال نویسان، و روحانیون مسلمان صاحب کتابخانه هاي بزرگ و استثنایی بودند که فوق العاده باارزش بودند. شاید بزرگترین کتابخانه خصوصی از آن صاحب بن عباد وزیر دو نفر از سلاطین سلجوقی بود.(کیلگاور،1383، 93) بی تردید قرآن و تعالیم پیامبر(ص) مهمترین عامل توجه مسلمین به کسب علم و دانش بود. نخستین آیه اي که بر پیامبر نازل شد نیز تأکید بر همین امر داشت:"بخوان به نام پروردگارت". اگر قرآن را به دقت بخوانیم برتري انسان نسبت به سایر مخلوقات را در علم و دانش او میداند. قرآن عامل بسیار موثري در بالا بردن فکر و اندیشه مسلمانان بود و ایشان را به تفکر و تحقیق سوق میداد."قرآن، پس از جلب نفوس به فلسفه خلقت و پیریزي شالوده ایمان و زیربناي اصلاحات، افکار را براي هر چه بهتر و بیشتر اندیشیدن و آموختن بسیج کرد، پیدرپی مردم را به تفکر و تعقل ترغیب کرد و جهل و بی خبري را نکوهش نمود و مردم نادان و بیفکر را کر و کور و لال و در ردیف چهارپایان به شمار آورد. در سراسر قرآن کلماتی از ماده علم و حکمت، معرفت، بصیرت، شعور، فکر، فهم، عقل، تدبر، و استنباط، با اسلوبی مؤثر و مؤکد، بسیار آمده است. این بیانات موجب افزایش ارزش علم و تفکر در نزد عموم و در نتیجه جامعه نیز به سوي دانش و اندیشه سوق یافت. در کلام نبوي و ائمه نیز مطالب بسیاري در مورد آموختن علم و دانش وجود دارد. در دوران شکوفایی عظیم تولید کتاب در جهان اسلام؛ یعنی زمانی که چندگانگی مراکز فرهنگی اسلامی مشکلات جدي پیرامون پخش اطلاعات مربوط به دستاوردهاي علمی مطرح می کرد و اطلاعاتی که در دربار خلیفه یا مدارس شنیده می شد دیگر کافی نبود، نیاز به تهیه کتابهاي مرجع پیدا شد. لازم بود عناوین شمار انبوه کتابهایی که یا خود مسلمانان نوشته و یا از زبان هاي دیگر، مانند یونانی، سریانی و هندي، ترجمه کرده بودند ثبت و مرتب شوند. همچنین میبایست اطلاعات مربوط به نویسندگان کتب و محتواي آنها فراهم آید. افتخار پیشگامی این کار سترگ از آن "ابن الندیم" است.  همو که در بغداد بزاد و در قسطنطنیه بزیست.در سال 987 م کتاب نامدار خود، الفهرست، را نگاشت و در آن تمام نوشته هاي عربی، به اضافه نوشته هاي دیگر مللی را که به عربی ترجمه شده بود، آورد. ابن الندیم در دیباچه این کتاب هدف از اقدام خود را آشکارا توضیح می دهد: "این، فهرستی است از کتب همه ملتها، از عرب و عجم، که در رشته هاي گوناگون علمی به زبان و خامه عربها نوشته شده و موجودند، با تاریخچه اي از مصنفان و طبقات مؤلفان آنها، نسب ایشان، تاریخ ولادتشان، اندازه عمرشان، زمان مرگشان، زادگاه شان و محاسن و معایب شان، از آغاز پیدایش هر علمی تا روزگار ما ".جالب توجه آنکه ابن الندیم از کلکسیونرهاي کتاب آن روزگار و کتابخانه هاي آنان و حتی به مزایده گذاشتن کتابها نیز اطلاعاتی به دست میدهد.

زان پس، در سده یازده میلادي، کتابهاي مشابهی به نگارش در آمدند، اما هیچ کدام آنها به پاي الفهرست ابن الندیم نمی رسند. از میان این کتابها باید فهرست طوسی را نام ببریم که در آن نهصد کتاب در تمام زمینه هاي علمی، دینی، فرهنگنامه ها، شعر و ... نام برده شده است.

در روزگاري که تولید کتاب در دنیاي اسلام به سطح بسیار بالایی رسیده بود و فرهنگ اسلامی دیگر دریک مرکز منحصر نبود، امري که خود کسب اطلاع از کتاب هایی را که در سراسر کشور پهناور اسلامی نوشته میشدند با دشواري مواجه می ساخت این قبیل کتابهاي شرح احوال و آثار اهمیت بس زیادی داشتند.(استیپچویچ،1373،287-286)

سه کتابخانه بزرگ اسلامی

دارالحکمه، بغداد.دوران عظمت کتاب ها و کتابخانه های اسلامی تحت سیطره خلفای عباسی بود. خلفای مزبور پایتخت جهان اسلام را از دمشق به بغداد منتقل کردند. نخستین خلفای عباسی، از جمله هارون الرشید از دوستداران کتاب و علوم بودند. فرزند هارون، مامون بنیانگذار دارالحکمه بود. این موسسه در بغداد دایر گردید و شامل یک رصدخانه نجومی و یک کتابخانه بود. کتابخانه به روی دانشمندان و عموم مردم از سراسر دنیای اسلام باز بود. کتابداران دارالحکمه اغلب دانشمندان بزرگی بودند که ظاهرا به جهت دانش ایشان از علوم و شناخت آنان از کتاب برگزیده می شدند. فعالیت آنان در زمینه جمع آوری و ترجمه کتب علمی بود.این کتابخانه تا زمان هجوم مغول به بغداد وجود داشته است.(شعبانی،1380 ،19-20)

دارالعلم، قاهره.در مصر خلفای فاطمی طی قرون نهم و دهم میلادی سعی کردند یک مرکز فرهنگی شبیه به دارالحکمه بغداد در قاهره ایجاد کنند. کتابخانه در سال 1004م/395ه ق توسط خلیفه حکیم بنیان گذاشته شد.حدود شصت سال پس از گشایش این کتابخانه، ابوالفرج از وزرای عصر، 25 بار شتر کتاب را به قیمت 000/100 دینار فروخت تا بهای آنجا را به سپاهیانش بدهد. چند ماه بعد سربازان ترک سپاه خلیفه را شکست دادند، به دارالعلم هجوم آوردند و آن را کاملا غارت کردند. دسته های نظامی جلدهای چرمی مرغوب کتابها را از هم گسستند و از آنها برای خویش کفش ساختند و صفحات نسخ خطی در محلی نزدیک قاهره که تا مدتها پس از واقعه به "تپه کتاب" معروف شده بود، سوزانده شد.(شعبانی،1380،20-21-22)

کتابخانه قرطبه(اسپانیا).مسلمانان بعد از سال 92 ه ق وارد اسپانیا شدند و در قرطبه، پایتخت اسپانیا و سایر بلاد، تمدن پیشرفته ای را ایجاد کردند.بزرگترین کتابخانه در اسپانیا در قرطبه به فرمان خلیفه حکیم ثانی بنا گردید. حکیم ثانی افرادی را به بازارهای کتاب در جهان اسلام می فرستاد.به علاوه، کتابخانه حجره هایی داشت که عده ای نسخه بردار، صحاف و تذهیب کار در آنها به ارائه خدمت مشغول بودند.(شعبانی، 1380،22-23)

این نکته را باید ذکر کرد که این سه کتابخانه به معنی دقیق کلمه، کتابخانه ملی نبودند ولی هر کدام برجسته ترین نهادهای مرکزی این ممالک به شمار می آمد.متاسفانه عمر این کتابخانه های بزرگ غالبا کوتاه بود، زیرا تغییرهای تدریجی سیاسی این مجموعه ها را ویران کرد.

کتابخانه های ایران

دوره اول :کتابخانه های ایران باستان(قبل از ورود اسلام به ایران)

دوره دوم :کتابخانه های اسلامی(پس از ورود اسلام به ایران)

1.کتابخانه های ایران از قرن اول اسلامی تا حمله مغول (قرن ششم) 

2.کتابخانه های ایران بعد از تسلط مغول تا دوران صفویه

دوره اول :

در زمان شاهنشاهی هخامنشی در ایران (۵۵۸-۳۳۰ پ.م.) کتاب‌های علمی و مذهبی ایران از زمان زرتشت در کتابخانه‌های «گنج هاپیگان» در تخت سلیمان و «دزی ناپشت» در تخت جمشید بایگانی شده‌بودند. گمان می‌رود که این کتاب‌ها در موضوعات فلسفه، نجوم، کیمیاگری و علوم پزشکی بوده‌است، موضوعاتی که مغان ایران در آن‌ها استاد بودند. پس از فتح ایران توسط اسکندر مقدونی، کلیهٔ این کتاب‌ها در آتش سوختند.

ابن‌ندیم به نقل از کتاب نهمطان‌فی معرفه طالع الانسان تالیف ابوسهل‌بن نوبخت ایرانی می‌نویسد:

« کی ضحاک در زمین‌های سواد شهری بنا کرد و نام آن را از مشتری در آورد و آنرا جایگاه علم و علما قرار داد و دوازده کاخ به شماره برج‌های آسمانی نامید و برای کتاب‌های علمی در آنها خزینه‌هایی بساخت و دانشمندان را در آن کاخ‌ها جای داد…. اسکندر پادشاه یونان برای هجوم به ایران از شهری که رومیان آن را مقدونیه می‌نامند بیرون شد و دارا پسر شاه دارا را به قتل رسانید و شهرها را ویران ساخت و کاخ‌هایی که بدست بزرگان و سرکشان ساخته شده بود خراب کرد. کاخ‌هایی که بر سنگ‌ها و تخته‌های آن انواع علوم نقش و نقر شده بود با خاک یکسان کرد و با این خرابکاری‌ها و آتش‌سوزی‌ها آنها را بهم ریخت و در هم کوبید و از آنچه در دیوان‌ها و خزینه‌های استخر بود رونوشتی برداشته و به زبان رومی و قبطی برگردانید و پس از اینکه از نسخه‌برداری‌های مورد نیازش فراغت یافت آنچه به خط گشتک در آنجا بود در آتش انداخت و بسوخت. آنچه را از علوم نجوم و طب و علم‌النفس می‌خواست از آنها برگرفت و با دیگر چیزها از علوم و اموال و گنجینه‌ها و دانشمندان تصاحب کرده و به مصر فرستاد.  »

از آثار ایرانیان تنها آنهایی به جا ماند که پادشاهان گذشته از آن نسخه‌برداری کرده و یا به چین و هند فرستاده بودند.

منبع دیگری که به بیان کتابخانه‌های ایران در دوران پیش از حملهٔ اسکندر بپردازد ابومشعر بلخی ایرانی است که در کتاب اختلاف الزیجات خود آورده‌است:

پادشاهان ایران برای نگاهداری و حفظ و صیانت دانش‌ها و بجای ماندن آنها اهتمامی فوق‌العاده مبذول می‌داشتند؛ آنها برای محفوظ ماندن کتاب‌ها و آثار دانشمندان از آسیب زمانه و آفات آسمانی و زمینی وسیله ای از سخت‌ترین محکم‌ترین اسباب و لوازم برگزیدند که تاب مقاومت در برابر هر گونه پیش‌آمدی را داشته باشد و عفونت و پوسیدگی در آن راه نیابد و آن پوست درخت خدنگ بود که به آن توز می‌گفتند. چنانکه هندیان و چینیان و مردم دیگر کشورها از ایشان پیروی کردند و توز برای محکمی و سختی و نرمی و قابلیت انعطاف در کمانسازی هم بکار برده می‌شد. ایرانی‌ها پس از اینکه بهترین وسیله را برای ثبت و ضبط و نوشتن و نگاهداری دانش‌ها بدست آوردند برای یافتن بهترین جا و مکان جهت بنیاد کتابخانه‌ها و خزانه کتاب به جستجو پرداختند جایی که از زمین‌لرزه بر کنار و گلش چسبندگی داشته باشد تا برای ساختمان‌های محکم و پابرجا مناسب باشد. پس از کنجکاوی بسیار سرانجام شهرستانی که همه این محسنات را داشت یافتند و آن شهر اصفهان بود. در آنجا هم پس از کاوش نقاط مختلف شهر روستای جی را بهترین جا و مکان یافتند. در جی کهن‌دژ را برگزیدند و در آنجا عمارتی رفیع بنیاد نهادند و سارویه‌اش نامیدند. مردم از پی بنا بسازنده و پایه‌گذار آن پی بردند زیرا در سال‌های گذشته گوشه‌ای از ساختمان سارویه ویران گردید و در آن دالانی نمایان شد که با گل سفت (ساروج) ساخته شده بود و در آن کتاب‌های زیادی از نوشته پیشینیان نهاده بودند که بر پوست خدنگ نوشته بودند: در دانش‌های گونه‌گون به خط پارسی باستانی. از این کتاب‌ها تعدادی به دست کسی رسید که در خواندن آنها دانا و توانا بود.

اشکانیان

در نسا و اورمان و دورا اوروپوس قطعات بسیاری از چرمهای نوشته شده متعلق به زمان پارتها به دست آمده که بر آنها مطالبی راجع به امور اقتصادی و سیاسی نوشته شده‌است. بسیاری از این نوشته‌ها هنوز خوانده نشده‌است.

بسیاری کتاب‌هایی که در دورهٔ ساسانیان وجود داشته‌است ریشه در دورهٔ اشکانیان داشته است. ابن ندیم درباره کتابخانه اردشیر بابکان می‌نویسد:

« کتابهایی که از ایران باستان مانده و پراکنده شده بودند گردآورد و در گنجینه‌ای آنها را نگهداری می‌کرد.»(جهانتاب، کتابخانه های ایران پیش از اسلام،13/7/1389،www.findfa.com/22507)

گندی شاپور

در سال ۲۵۰ پ.م کتابخانه گندی شاپور (جندی شاپور در خوزستان) که بزرگترین کتابخانه دنیای باستان بشمار آورده شده‌است آغاز بکار کرد. این دانشگاه بزرگترین مرکز آموزش و پژوهش پزشکی، فلسفه (حکمت) و ادبیات دنیای قدیم خوانده شده‌است. در این دانشگاه استادان ایرانی، هندی، یونانی و رومی تدریس می‌کردند. پس از حملهٔ اعراب به ایران، به دستور عُمَر، کتاب‌های این کتابخانه به آتش کشیده شدند. ابن خلدون مورخ عرب می‌نویسد: "به مدت شش ماه خزینهٔ گرمابه‌ها در ایران از سوختن کتابخانه‌ها گرم می‌شد."(ویکی پدیا ، تاریخ کتابخانه در ایران،15/7/1389،تاریخ-کتابخانه-در-ایرانwww.fa.wikipedia.org/wiki/)

دوره دوم :

کتابخانه های ایران از قرن اول اسلامی تا حمله مغول (قرن ششم)

در قرن اول هجری معادل با قرن هفتم میلادی اعراب مسلمان دولت ساسانی را سرنگون کردند. در دوران دو تن از خلفای بنی عباس یعنی هارون الرشید و مامون به کتاب و کتابت و ترجمه و ایجاد مراکز علمی و فرهنگی توجه زیادی می شد. به نحوی که بزرگترین مرکز علمی و فرهنگی که در واقع کتابخانه ای عظیم محسوب می شد به نام بیت الحکمه در بغداد تاسیس گردید.(مزینانی،1379،141)

کتابخانه عضدوالدوله دیلمی در شیراز.این کتابخانه یکی از بزرگترین کتابخانه های بزرگ و معروف ایران بوده است که آن را باید نخستین کتابخانه ای دانست که کتابخانه های آن بر حسب موضوع،نام و نام مولف طبقه بندی کرده،وهر علم و دانش را در اتاق جداگانه های نگهداری می کرده اند.(مزینانی،1379،145)

کتابخانه نوح بن منصور سامانی.این کتابخانه متعلق به خاندان سامانیان در ماوراءالنهربود. ابن سینا مدتها در این کتابخانه به مطالعه می پرداخت و مخالفانش برای آنکه او را متهم سازند کتابخانه را به آتش کشیدند و شایعه کردند که ابن سینا به عمد کتابخانه را سوزانده است تا دانش های منحصری که در آن بود به دیگران نرسد.(مزینانی، 1379،146)

کتابخانه صاحب بن عباد.صاحب بن عباد این کتابخانه را وقف عام کرده بود؛ یعنی به نوعی آن را کتابخانه عمومی اعلام کرده بود. این کتابخانه بعدها پایه و اساس کتابخانه عمومی شهر ری را به وجود آورد،که به دارالکتب ری مشهور شد.(مزینانی، 1379،147)

کتابخانه ابن عمید.محمد لطفی در تاریخ فلاسفه الاسلام آنجا که شرح حال ابوعلی احمدبن مسکویه فیلسوف مشهور را ارائه می کند می نویسد که او مدتها مسئولیت کتابخانه ابوالفضل محمدبن حسین عمیدبن محمد، وزیر با تدبر و دانشمند رکن الدوله دیلمی را بر عهده داشته است. این کتابخانه بعدها به کتابخانه صاحب بن عباد منضم شد و کتابخانه عمومی شهر ری پایه ریزی شد.(مزینانی،1379،147)

کتابخانه نظامیه بغداد.نخستین کتابخانه دانشگاهی اسلامی، کتابخانه نظامیه بغداد است. این کتابخانه دارای تاریخچه پرافتخاری است.خواجه نظام الملک طوسی در سال1064 دستور داد مدرسه ای ایجاد کنند. در کنار این دانشگاه زیبا عمارتی ویژه به کتابخانه اختصاص داشت که آن را دارالکتب می نامیدند.

سی وچهارمین خلیفه عباسی در سال 1193 دستور داد تا عمارتی جدید برای کتابخانه مدرسه نظامیه ساخته شود. به این ترتیب دو کتابخانه یکی جدید و یکی قدیمی وجود داشت. کتابخانه جدید به نام الناصر نامیده شد.(راسخ نیا،1380،67)

از دیگر کتابخانه های این دوران می توان از کتابخانه ابونصرشاپوربن اردشیر،کتابخانه سید نادر الموت ،کتابخانه صابونی نیشابور، کتابخانه سهلان ساوجی در ساوه

کتابخانه های ایران بعد از تسلط مغول تا دوران صفویه

این دوران از قرن هفتم شروع به سال 907 هجری قمری که حکومت صفوی در ایران تشکیل شد منتهی می شود.

کتابخانه رصدخانه مراغه.این کتابخانه پس از دستور ساخت رصدخانه از سوی هلاکوخان به خواجه نصیرطوسی ایجاد شد و خواجه نصیر کتابهایی از بغداد،شام و موصل به این کتابخانه منتقل کرد. تاریخ بنیاد این کتابخانه را657 هجری قمری می دانند.(مزینانی،1379،152)

کتابخانه ربع رشیدی در تبریز.این کتابخانه بزرگ را خواجه رشیدالدین فضل الله تاسیس کرد. ربع رشیدی (ربع به معنای محله،خانه و سراست) در واقع شهرکی بود که خواجه رشید آن را در کنار تبریز بنا کرد.(مزینانی،1379،152)

کتابخانه های دوران قاجار

کتابخانه عمومی حاج میرزا حسن خازن لشگر در تبریز.یکی از رجال دوران ناصری در تبریز که منشا خدمات فرهنگی زیادی در آنجا بوده وی نخستین کتابخانه عمومی ایران را در تبری در سال 1312 هجری قمی جنب مکتب خانه ارک تاسیس کرد کتابدار این کتابخانه شریعتمدار نامی بوده است.(مزینانی،1379،167)

کتابخانه مهندس الممالک غفاری تهران.فرزند ابراهیم غفاری در ریاضیات تالیفات متعددی دارد. وی نخستین کسی است که برای اصطلاحات ریاضی در زبان فارسی معادل وضع کرد و در واقع بنیانگذار اصطلاحات علمی جدید در زبان فارسی است. (مزینانی،1379،168)

کتابخانه آیت الله العظمی مرعشی نجفی.در شهر نجف هسته اولیه کتابخانه خود را پی ریزی کرد.در سال 1343 هجری قمری این کتابخانه به قم منتقل شد.(مزینانی،1379،170)

مقایسه:

تاثیرات فرهنگی دوجانبه جهان اسلام و غرب در یكدیگر در اروپا غیرقابل مقایسه با یكدیگر است. تاثیر تفكر اروپایی در جهان اسلام به اوایل قرن نوزدهم برمی گردد در حالیكه تاثیرات ژرف و عمیق تمدن اسلامی بر فرهنگ مسیحی – اروپایی و در مسیر طولانی پیشرفت علم و تكنولوژی به صدها سال قبل مربوط می شود. به بیان دیگر فرهنگ اروپایی بیش از هزار سال هیچ تاثیر محسوسی بر جهان اسلام نداشته در حالیكه همه زمینه های علمی و فرهنگی از تعالیم و روشنگری های اسلامی بهره برده است. این یك حقیقت تاریخی است كه شكل گیری تمدن اروپایی در قرون وسطی نتیجه رشد و ترقی تمدن اسلامی در اسپانیا بوده است. در طول پنج قرن، از قرن هشتم تا سیزدهم، تاریخ تمدن جهان تحت سیطره اسلام بود. تمدن اسلامی در مقایسه با تمدن مسیحی اروپا در آن دوران بسیار مهذب تر و روشنگرتر بوده به گونه ای كه یك دوره دویست ساله رویارویی اروپا با تمدن اسلامی، اروپا را قادر ساخت دانش خود را در زمینه های علمی و پژوهشی به خصوص فلسفه، طب، نجوم، شیمی و ریاضیات گسترش دهد. حفظ گنجینه دانش و فلسفه یونان باستان برای آیندگان یكی از بزرگترین دستاوردهای دانشمندان مسلمان در قرون وسطی بود. دانشمندان مسیحی تنها بواسطه ترجمه ها و تفسیرهای فیلسوفان مسلمان در اسپانیا، به درك مفاهیم ماوراءالطبیعه ارسطو نائل شدند. ابن رشد، فیلسوف عربی كه در سال 1126 در قرطبه متولد شد. با نوشتن تفسیر ارسطو تاثیر بسیاری از خود بجای گذاشت. دانشگاههای اسلامی در قرطبه، سویل، گرانادا، والنسیا و تولدو محققان مسیحی بسیاری را به خود جذب می كردند. متفكران مسیحی بزرگ آن دوران مانند: آلبرتوس مگنوس، راجر بیكن، توماس آكوئیناس، ویلیام اكهام و گربرت كه بعدها پاپ سیلوستر دوم شد دانش خود را در چنین مراكز علمی گسترش دادند.
بزرگترین كتابخانه اروپا در تولد و، جایی كه در سال 1130 یك مدرسه ترجمه در آن بنا شد، شاگردان و محققان بسیاری را از سراسر اروپا جذب خود كرد. علم طب اسلامی تاثیر شگرفی بر پیشرفت طب در اروپا داشت. نخستین استادان طب در دانشگاه های تازه تاسیس اروپا در قرن دوازدهم همگی شاگردان سابق دانشمندان عرب بودند. قانون، اثر مشهورترین استاد طب ابن سینا، شش قرن در همه دانشكده های مهم پزشكی اروپا تدریس می شد. در سال 1587 هنری سوم پادشاه فرانسه به منظور گسترش تحقیقات پزشكی در فرانسه یك كرسی زبان عربی در كالج رویال تاسیس نمود. در پیشرفت شیوه های علمی در رشته های ریاضیات، نجوم، شیمی، معماری، موسیقی و مهارتهای صنعتی نیز تاثیرات مشابهی مشاهده می شود. هنر اروپایی نیز عمیقاً مدیون معماری اسلامی بخصوص در اسپانیاست. بی شك و تردید می توان ادعا كرد دستاوردهای جهانی تمدن اسلامی كه از اواخر قرن دوازدهم در جنوب اروپا ظهور كرد از موفقیت هایی كه امپراطوری روم در گسترش تمدن داشت نیز پیشی گرفت و اروپا را جذب عقاید متعصبانه قرون وسطی بیدار كرد و مقدمات رنسانس اروپایی را فراهم آورد. این تاریخچه بغرنج درگیری های مسیحیان و مسلمانان در غرب، جنوب و شرق اروپا در خاور نزدیك، علی رغم تاثیر عمیقی كه فرهنگ اسلامی بر رشد فكری اروپایی ها داشت، عملاً گفت وگوی تمدن ها را غیرممكن ساخته بود. در این درگیری های سیاسی- نظامی مذهب بعنوان یك ابزار ایدئولوژیك از سوی مسیحیان برای دفاع از منافع حكمرانان اروپا به خدمت گرفته شد و این تاریخ نشان گر آن است كه چه سوء تفاهم های عمدی و غیرعمدی در طول قرن ها موجب رودر رویی مسلمانان و مسیحیان در اروپا شده بود. درگیری، بی اعتمادی و سوت

نظرات شما عزیزان:

نام :

آدرس ایمیل:

وب سایت/بلاگ :

متن پیام:

نظر خصوصی

 کد را وارد نمایید:

 

 

 

عکس شما

آپلود عکس دلخواه: